امروزه با نگاهی دقیق به صنایع پتروشیمی ایران می توان دریافت که صنعت پتروشیمی در ایران دچار توسعهی تصنعی شده است به طوری که بالادست این صنعت به سرعت به دلیل وجود خوراک نفت و گاز توسعه پیدا کرده و در مقابل، صنایع میاندست و پاییندست که نقش عمده ای در اشتغال زایی و کسب درآمد دارند، بی رمق باقی مانده‌اند. در صنایع وابسته به نفت و گاز هرچه به سمت بازار مصرف نزدیک میشویم، با فرصت های شغلی بیشتر و کمهزینهتری روبهرو می شویم به نحوی که طبق گزارشات معتبر بین المللی، برای ایجاد هر شغل در صنعت پالایش، به حداقل پانصد هزار دلار و در صنایع بالادستی پتروشیمی به سیصد و شصت هزار دلار سرمایه گذاری نیازمندیم درحالیکه در صنایع پایین دست پتروشیمی، نظیر صنایع پلاستیک، با صرف دو هزار دلار می توان به ایجاد اشتغال برای هر نفر پرداخت. همچنین با نظر به سودآوری محصولات پایین دست پتروشیمی، در شرایط فعلی اگر قیمت محصولات پلی اتیلنی شامل انواع پلی اتیلن سبک، سنگین و یا سبک خطی قیمتی معادل دوهزار دلار بر تن داشته باشد، بهای محصولات پلیمری مهندسی شده، تنی چند صد هزار دلار بوده و بسیاری از این محصولات در بازار به جای تن، با کیلوگرم خرید و فروش می شوند که نشان از این دارد که تاریخ انقضای تولید محصولات بالادست به سر رسیده و کشورهای صاحب فن و توسعه یافته، تولید محصولات پایه با ارزش افزودهی پایین را به کشورهای جهان سوم سپرده اند و خود مشغول پایین دست صنایع شیمیایی با سودآوری سرشار هستند.
چالشی که امروزه صنعت پتروشیمی در ایران با آن مواجه است این است که محصولات تولید شده در واحدهای پتروشیمی، محصولات کاربردی و با ارزش افزوده ی بالا نیستند. اکثر محصولات شامل مواد واسطه ای هستند که نمی توان از آن ها به طور مستقیم استفاده نمود. البته این نکته بایستی ذکر شود که در مجتمع های پتروشیمی، محصولی که قرار است به مصرف کننده ی نهایی برسد تولید نمی شود اما با این وجود باز هم پتروشیمی های ایران مواد واسطه تولید می کنند. این بدین معنی است که ایران در مهم ترین و پرسود ترین زنجیره ی ارزش صنعت نفت و گاز دچار مشکل است و در جایی که می تواند بیش ترین سود را حاصل کند، به نیمه خام فروشی روی آورده است. سودآوری پتروشیمی های ایران تنها به دلیل حجم بالای صادرات محصولات پایه ی پتروشیمی است. به این ترتیب که در ایران پس از استخراج گاز، تنها یک یا دو مرحله ارزش افزوده در پتروشیمی ها مشاهده می شود و پس از آن صادرات صورت می گیرد. در این صورت، این نیمه خام فروشی و یا حتی خام فروشی موجب خواهد شد که این محصولات در کشورهای واردکننده ی محصولات پایه ی ایران، بعضاً تا سی لایه زنجیره ارزش پیش روند و سپس با واردات به درون کشور، به قیمت هنگفتی فروخته شوند. این ضعف در صنعت پتروشیمی حتی با افزایش حجم فروش محصولات پایه، قابل جبران نبوده و باید به دنبال راه کار اساسی از جمله ایجاد پارک شیمیایی جهت افزایش ارزش محصولات پایه شیمیایی بود.
ایدهی منحصربه فرد و موفق پارک های شیمیایی، از دو دههی گذشته درکشورهای توسعهیافته اجرایی شد. این ایده به قدری در راستای تولید ثروت جهش فوق العاده ای داشت که حتی کشورهای درحال توسعه نیز علیرغم دوری از منابع نفت و گاز، توانستند با تمرکز برنحوهی شکلگیری این پارک ها، به طور همزمان سودآوری و اشتغال زایی را با خود همراه کنند.
نحوه ی شکل گیری این پارکها به این صورت است که با یک واحد مادر آغاز می شوند و در زنجیره ارزش تا چندین لایه ادامه می یابند. در مجموع پانزده تا بیست شرکت که محصول یکی خوراک دیگریست، در کنار هم یک پارک شیمیایی را ایجاد می کنند. همچنین اوپراتورهای این پارک ها، خدمات گسترده‌ای به سرمایه‌گذاران در صنایع مختلف شیمیایی ارائه می‌دهند. از این طریق سرمایه‌گذاران می‌توانند کسب و کار خود را با تمرکز بر روی هدف اصلی که تولید محصولات شیمیایی به روز است، متمرکز کنند و دیگر نگران سایر جنبه‌های تجارت از جمله مدیریت، بسته بندی، ارسال، فروش و ... نباشند. زمانی که بتوان از یک خوراک به چندین محصول متفاوت دست یافت و زنجیره ی ارزش یک ماده را گسترش داد، به یک مجموعهی یکپارچه به نام پارک شیمیایی رسیدهایم. برای مثال در کشور آلمان از نفت و گازی که از تجزیه ی بدن جانداران حصول می شود، طی فرآیندهای متعدد به انواع ویتامین های سازنده ی بدن دست یافته اند که می توان گفت یک سیکل را تکمیل نموده اند. به طور کلی می توان مزایای احداث پارک شیمیایی را اشتغالزایی حداکثری و کسب سود سرشار از منابع پاییندست صنایع شیمیایی دانست.
درجستجوی الگوی مناسب جهت احداث پارک های شیمیایی، دو کشور آلمان و چین را یافتیم که در عرصهی احداث این پارک ها در جهان پیشتاز هستند. امروزه در آلمان حدود 60 سایت شیمیایی وجود دارد که 37 سایت آن سازماندهی شده و با نام پارک شیمیایی شناسایی می شوند. بزرگ ترین پارک شیمیایی آلمان و جهان در منطقهی لودویک شافن واقع شده و با نام بی ای اس اف شناخته می شود. این پارک بر روی رودخانه راین احداث شده و شامل 353 واحد تولیدی و هشت هزار نوع محصول با حجم هشت و نیم میلیون تن تنها با استفاده از خوراک نفت، سنگ نمک و گوگرد است.
در آلمان تعداد پارک ها اندک و تعداد واحدهای تولیدی که در این پارک ها با یکدیگر تعامل دارند، زیاد است. تنوع محصولات بالا و ظرفیت تولید پایین است. در آلمان تکنولوژی مهم است و شرکت ها سعی می کنند تخصصی کار کنند و بیشتر محصولات به واحد پایین دستی در همان پارک ارسال می شوند تا تحقیقات روی آن صورت گرفته و زنجیره ی ارزش را تکمیل نمایند. بدین صورت، آلمان تکنولوژی تولید محصول در پایین دست را در کنار تولید محصولات شیمیایی در دستور کار خود قرار داده و موفق ترین کشور در زمینه ی تأمین محصولات شیمیایی می باشد.
در چین تعداد پارک ها زیاد و ظرفیت تولید آن ها هم بالاست و بیشتر محصولاتشان را که معمولاً در سطح میان دستی تولید می شوند، با هدف صدور به بازارهای جهانی تولید می‌کنند. در چین بازار مهم است و هدفشان صادرات به کشورهای مختلف است. امروزه بیشتر این پارکها در چین به دلیل کمبود خوراک متوقف شده اند.
در ایران، سابقه طرح اولین پارک شیمیایی به حدود دوازده سال قبل باز می‌گردد که پارک پتروشیمی استایرن با هدف تولید پلی‌استایرن مورد بررسی قرار گرفت. در صورت احداث این پارک، ششصد هزار تن استایرن منومر تولیدی پتروشیمی پارس، به عنوان خوراک اولین پارک پتروشیمی ایران مورد استفاده قرار می گرفت اما به دلیل کاهش ظرفیت تولید استایرن، خوراک این پارک تأمین نشد. پس از آن در شهرهای اصفهان و چابهار نیز طرح اولیهی ایجاد پارک شیمیایی ایجاد شده که در سال های آینده به بهره برداری خواهند رسید.
در منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر با توجه به دسترسی به خوراک متنوع، پرسنل کارآزموده و وجود شاهراه های صادراتی متعدد، زمینهی طرحریزی اولیهی احداث پارک شیمیایی وجود دارد تا علاوه بر تکمیل زنجیرهی ارزش محصولات پتروشیمی و اشتغال زایی چشمگیر، نفتوگاز موجود در منطقه مستقیماً به بازار مصرف تبدیل شده و وابستگی به خارج از کشور در زمینهی محصولات شیمیایی کاهش یابد. همچین با اجرایی شدن این ایدهی نوظهور، از خام فروشی و نیمه خام فروشی نیز جلوگیری خواهد شد. امید است با توجه به ضرورت احداث پارک شیمیایی، به پروژه ی احداث این گونه پارک ها نگاهی عمل گرایانه شود.
شیوا کرمی - کارشناس ارشد رشته صنایع پتروشیمی